Cách mạng đường phố ở Bangladesh
Ngày 5/8 vừa qua, chính phủ của bà Thủ tướng Sheikh Hasina,
thuộc đảng Bangladesh Awami League (BAL) – một đảng chính trị cầm quyền liên
tục nhiều năm qua – đã bất ngờ sụp đổ, bản thân bà Sheikh Hasina thì phải vội
vã lên phi cơ tháo chạy sang nước láng giềng Ấn độ. Người được đưa lên lãnh đạo
chính phủ lâm thời là Muhammad Yunus, một doanh nhân, chủ ngân hàng, nhà lãnh
đạo xã hội dân sự, đồng thời là người đã được trao Giải Nobel Hòa bình năm 2006
vì sáng kiến thành lập "ngân hàng cho người nghèo", theo như báo chí
quốc tế đưa tin. Quan trọng hơn, ông Muhammad Yunus được khá nhiều người dân
Bangladesh yêu thích, kính trọng, và không thực sự dính dáng đến các đảng phái
chính trị.
Đây là kết quả chỉ sau vài tuần xuống đường đấu tranh của sinh
viên, giới trẻ Bangladesh, ban đầu chỉ là chống lại hệ thống hạn ngạch viên
chức, trong đó ưu tiên tuyển mộ con cháu cựu chiến binh, mà họ cho là bất công.
Nhưng rồi cách đối phó của chính phủ bà Sheikh Hasina là đàn áp, theo báo chí
quốc tế gần 11.000 người đã bị bắt, khoảng 300-400 người bị giết trong các cuộc
biểu tình, và thế là đám đông phẫn nộ. Cho dù sau đó tòa án đã thay đổi mức
phân bổ này thì cũng đã là quá trễ. Cuộc biểu tình biến thành đòi công lý cho
những người đã bị giết, chống chính phủ tham nhũng, rồi đòi bà Sheikh Hasina
phải từ chức. Và kết cuộc như thế nào thì chúng ta đã thấy.
Sheikh Hasina là thủ tướng tại vị lâu nhất trong lịch sử
Bangladesh và là nữ nguyên thủ quốc gia tại vị lâu nhất thế giới, nắm quyền từ
năm 2009-2024 và trước đó vào giai đoạn 1996-2001, tổng cộng 20 năm.
Như thường thấy ở một số quốc gia nghèo, đang phát triển, đó là
những người đã từng có công với đất nước sau đó khi nắm quyền lại phản bội
người dân và trở thành độc tài. Cha bà Sheikh Hanisa là nhà lãnh đạo dân tộc
chủ nghĩa Sheikh Mujibur Rahman – được gọi là "Cha già dân tộc"
(Father of the Nation) ở Bangladesh, đã lãnh đạo Bangladesh giành lại độc
lập từ Pakistan vào năm 1971 và trở thành tổng thống đầu tiên của Bangladesh.
Bản thân bà Sheikh Hanisa trong những năm cầm quyền của bà, Bangladesh đã có
những bước chuyển mình đáng kể, xây dựng thêm nhiều đường sá, cầu cống, nhà
máy, hệ thống đường sắt đô thị...Thu nhập bình quân đầu người ở Bangladesh tăng
gấp đôi gấp ba, phần lớn nhờ sự phát triển của ngành công nghiệp dệt may.
Nhưng chính phủ của bà Sheikh Hanisa cũng bị cáo buộc là tham
nhũng và mạnh tay đàn áp, cũng như quá phục tùng Ấn độ. Việc bà Sheikh Hasina
từ chức và trốn sang Ấn Độ đã nêu bật mối quan hệ giữa Bangladesh và Ấn Độ.
Có một thực tế là khi nắm quyền quá lâu, thì nhiều chính trị
gia, người lãnh đạo có xu hướng quen với quyền lực, không muốn từ bỏ quyền lực,
họ bị tách rời khỏi quần chúng và dễ trở nên độc tài. Thế là từ có công nhiều
hơn trở thành có tội nhiều hơn. Nếu bà Sheikh Hanisa biết lắng nghe tiếng nói của
sinh viên, người dân, không «tham quyền cố vị », không ra lệnh cho cảnh sát
thẳng tay đàn áp khiến mấy trăm người thiệt mạng thì có lẽ giờ này bà vẫn đang
ung dung tại vị.
Sự sụp đổ của chính phủ bà Sheikh Hanisa khiến cho từ các nước
láng giềng chung quanh có quyền lợi liên quan đến tình hình chính trị ở
Bangladesh như Ấn độ chẳng hạn, cho tới chính bà Sheikh Hanisa và có lẽ ngay
đại đa số người dân Bangladesh cũng bất ngờ. Nhưng mặt khác, đối với những quốc
gia không được xem là có nền dân chủ lành mạnh thì luôn tiềm ẩn nhiều mâu
thuẫn, bất công xã hội khiến người dân bất mãn như nạn tham nhũng, khoảng cách
giàu nghèo, nạn thất nghiệp, đời sống khó khăn...và những sự bất mãn, tức giận
này cứ tích tụ theo năm tháng cho tới lúc gặp cơ hội là bùng nổ. Và thật ra thì
từ năm 2022-2024 cũng đã có một loạt các cuộc biểu tình chống lại chính phủ của
Sheikh Hasina, được khởi xướng bởi phe đối lập Bangladesh.
Từ Bangladesh rồi nhìn về Việt
Nam, chúng ta có rút ra được điều gì không?
Việt Nam, Bangladesh đều là những quốc gia nghèo, đang phát
triển, dân số đông (Việt Nam khoảng 100 triệu, Bangladesh 170 triệu), thu nhập
quốc gia chủ yếu đến từ nông nghiệp và làm thuê gia công cho nước ngoài, chưa
có những thương hiệu lớn trong mọi lĩnh vực, và đều nằm cạnh những nước láng
giềng to, mạnh hơn gấp nhiều lần (Việt Nam nằm cạnh Trung Quốc, Bangladesh nằm
cạnh Ấn Độ), Mâu thuẫn xã hội dưới các chế độ lãnh đạo kéo dài đã trở thành lực
cản đối với xã hội.
Tuy nhiên, giữa Việt Nam và Bangladesh rất khác nhau, từ lịch
sử, văn hóa, mô hình thể chế chính trị v.v...
Một vài so sánh, đối chiếu:
1. Bangladesh theo mô hình dân chủ nghị viện. Tổng thống là
nguyên thủ quốc gia nhưng là một chức vụ có tính nghi lễ, quyền lực thực sự nằm
trong tay Thủ tướng, là lãnh đạo chính phủ. So với Việt Nam chỉ có độc đảng,
Bangladesh vẫn có đa đảng, hai đảng chính là Đảng Quốc gia Bangladesh (BNP) và
Liên đoàn Awami Bangladesh tức là đảng của bà Sheikh Hanisa. Ở Bangladesh vẫn
có những cuộc biểu tình kéo dài nhiều ngày và lên đến hàng trăm ngàn người, có
sự thực tập về hoạt động đối lập chính trị. Ở Việt Nam không có đảng đối lập
nào có thể tồn tại, vẫn chưa có quyền lập hội, chưa có quyền biểu tình và vẫn
chỉ là những cá nhân đơn lẻ lên tiếng mà thôi.
Ở Việt Nam, đảng Cộng sản đã cầm quyền rất lâu và họ đã tạo được
cả một hệ thống những con người gắn bó quyền lợi với chế độ cũng như mạng lưới
công an, an ninh dày đặc tới tận cấp cơ sở. Và họ có chính sách tinh vi hơn
nhiều chế độ khác để triệt tiêu từ trong mầm mống tất cả những gì có thể thách
thức sự cầm quyền của chế độ.
Quan trọng hơn đảng Cộng sản sau này đã rút ra bài học không chỉ
sử dụng thuần túy bạo lực đàn áp. Một mặt, nhà nước đàn áp dã man những người
có ý thức phản biện, phản kháng, gây cho họ vô vàn khó khăn nếu họ dám lên
tiếng, cho tới bắt giam và kết án tù hàng chục năm; nhưng mặt khác từ vài thập
niên gần đây đảng Cộng sản "đổi mới" chuyển sang kinh tế thị trường,
kinh tế phát triển hơn, tạo ra một xã hội tiêu thụ không thua gì xã hội tư bản,
thế là số đông người dân cảm thấy hài lòng, thỏa mãn. Chúng ta thường nghe
những câu quen thuộc ở nhiều người như: "Ở Việt Nam bây giờ khá
lắm", "Việt Nam bây giờ cái gì cũng có"... Bởi vì rõ
ràng đối với những quốc gia nghèo đang phát triển, tự do dân chủ vẫn là cái gì
đó xa vời, đại đa số người dân vẫn quan tâm đến những vấn đề sát sườn như cơm
ăn áo mặc, công ăn việc làm. Vì vậy đa số người Việt Nam vẫn cảm thấy hài lòng
là hiện tại khá hơn miền Bắc trước năm 1975 hay khá hơn cả nước thời bao cấp.
Đó là sự thành công của đảng Cộng sản.
2. Trở lại sự sụp đổ của chính phủ bà Sheikh Hanisa, rõ ràng là
do giới trẻ, sinh viên. Như nhiều tờ báo quốc tế gọi đây là cuộc cách mạng
đường phố, cuộc cách mạng của thế hệ gen Z (Từ điển Oxford định nghĩa Z
generation là "nhóm người sinh vào cuối những năm 1990 đến đầu những năm
2010, được coi là rất quen thuộc với Internet"). Sinh viên đóng vai chính
lật đổ chính phủ của bà Sheikh Hasina, sau đó cũng chính sinh viên, giới trẻ
đứng ra giữ trật tự giao thông đường phố bởi vì cảnh sát đã rời bỏ chức vụ, giữ
trật tự an toàn tại các ngôi đền, nhà thờ, quét dọn thành phố sạch sẽ. Điều đó
cho thấy vai trò và sự trưởng thành của sinh viên Bangladesh. Nhưng điều này
không phải từ trên trời rơi xuống. Sinh viên có vai trò chính trị lớn tại
Bangladesh. Hầu như tất cả các đảng chính trị đều có cánh sinh viên hoạt động
rất mạnh và nhiều sinh viên đã được bầu vào Nghị viện.
Còn Việt Nam, chúng ta phải đặt câu hỏi sự quan tâm và trưởng
thành về mặt chính trị, nhận thức...của giới trẻ, sinh viên ở mức nào? Đừng
quên hàng thế hệ người Việt Nam bị nhồi sọ, tuyên truyền một chiều, sai lệch
méo mó về lịch sử, chính trị, những người khác thì không quan tâm đến chính
trị, chỉ tập trung lo học hành, kiếm suất du học nước ngoài hoặc kiếm bằng cấp,
chỗ đứng trong xã hội, kiếm tiền v.v...
3. Vai trò của quân đội: Phong trào đấu tranh vừa qua ở
Bangladesh đã thành công vì quân đội không ủng hộ chính phủ, không ủng hộ thủ
tướng, không đàn áp người biểu tình, ngược lại, cuộc biểu tình của sinh viên
Trung Quốc ở Thiên An Môn năm 1989 chẳng hạn, đã kết thúc trong biển máu, hàng
ngàn người bị thảm sát khi quân đội theo lịnh của nhà cầm quyền đã đưa xe tăng
đến đàn áp. Nếu Việt Nam xảy ra phong trào cách mạng như vậy, liệu quân đội có
tham gia? Chúng ta không biết.
4. Việt Nam chưa có sinh hoạt chính trị đối lập, chưa có cơ hội
thực tập chính trị. Ở các nước khác sự bất ổn chính trị thể hiện bằng những
cuộc đảo chính công khai, ở Trung Quốc, Việt Nam sự xáo trộn, khủng hoảng diễn
ra trong nội bộ đảng dưới hình thức chống tham nhũng, nhưng cái chính là tiêu
diệt phe phái của nhau, những cú đảo chính mềm, người này lên người kia xuống,
nhưng không có liên quan gì đến người dân và không thể hiện ước muốn của người
dân. Người dân vẫn buộc phải đóng vai trò khán giả, theo dõi sân khấu chính trị
bất đắc dĩ này. Ngay cả trong giai đoạn khủng hoảng chính trị nhất vừa qua thì
đảng Cộng sản cũng không sụp đổ vì có cái gì thực sự đe dọa đến quyền lực của
đảng đâu. Ngay cả những người bị lật, bị cho ngã ngựa hoặc gia đình con cái của
những quan chức có những cái chết bất ngờ, đầy bí ẩn thì cũng hoàn toàn im
lặng.
Chính vì vậy, trong những năm qua Việt Nam đã lỡ nhiều chuyến
tàu dân chủ. Khi các nước XHCN ở Đông Âu sụp đổ, khi các nước Bắc Phi có cách
mạng hoa lài, khi người Miến Điện có chính phủ dân sự (tất nhiên sau đó lại bị
chính quyền quân phiệt đảo chính giành lại quyền lực) thì ở Việt Nam vẫn không
có gì xảy ra.
Việt Nam suốt một thời gian dài vẫn giữ được bề mặt "ổn
định chính trị" nhưng đến vài năm gần đây khi công cuộc đốt lò chống tham
nhũng trở thành công cụ để tiêu diệt phe phái tranh giành quyền lực thì mới
thấy sự bất ổn rõ ràng.
Nhưng nói như vậy không có nghĩa là chúng ta bi quan. So với
Bangladesh, thu nhập bình quân đầu người của
Việt Nam vẫn khá hơn, văn hóa, xã hội của những quốc gia châu Á
có nền tảng Khổng giáo, Phật giáo trong đó có Việt Nam dễ hội nhập và học theo
mô hình dân chủ phương Tây hơn các quốc gia Hồi giáo và trên thực tế người dân
miền Nam Việt Nam đã từng có cơ hội thực tập mô hình dân chủ và khá thành công
về kinh tế, giáo dục, văn hóa...dù đang trong giai đoạn chiến tranh muôn vàn
khó khăn. Và cuối cùng, Việt Nam đã từng có kinh nghiệm xương máu của cuộc nội
chiến kéo dài 30 năm máu chảy thành sông, xương chất thành núi, sau đó bên
thắng cuộc thay vì thi hành những chính sách nhân văn, đoàn kết hỏa giải hòa
hợp dân tộc để hàn gắn vết thương, bỏ qua quá khứ cùng nhau xây dựng đất nước,
thì lại thi hành những chính sách sai lầm, thất nhân tâm, phân biệt đối xử, trả
thù...khiến lòng người càng thêm chia rẽ, ly tán, hàng triệu người bỏ nước ra
đi, đất nước mất một nguồn lực lớn về tài năng, chất xám...Chính vì vậy, nếu
lại có một cuộc cách mạng xảy ra chắc chắn người Việt sẽ rút ra những bài học đắt
giá này.
Tóm lại, từ tình hình hai quốc gia có lịch sử, văn hóa, mộ hình
thể chế chính trị... mọi thứ đều khác, nếu có điều gì người Việt Nam có thể học
hỏi từ cuộc cách mạng gen Z của Bangladesh thì đó là vai trò của sinh viên,
giới trẻ là rất quan trọng. Những người làm truyền thông, những tổ chức chính
trị cần phải đầu tư vào thành phần này. Cần phải tiếp tục nâng cao dân trí, để
đại đa số người dân hiểu rõ về chế độ, và có khao khát muốn thay đổi thì khi
thời cơ đến người Việt sẽ biết chớp lấy, không để lỡ nữa.
Ngược lại về phía nhà cầm quyền Việt Nam cũng nên học từ kinh
nghiệm của bao nhiêu chế độ độc tài cộng sản, độc tài quân phiệt, độc tài cá
nhân...để suy nghĩ về việc làm sao chủ động chọn lựa con đường dân chủ hóa,
đứng về phía nhân dân thay vì để cho "tức nước vỡ bờ", bạo lực, tắm
máu xảy ra.
Cuối cùng, làm cách mạng khó, nhưng giữ được những thành quả của
cuộc cách mạng đó để chuyển đổi sang một trang sử mới tốt đẹp còn khó hơn. Rất
nhiều cuộc cách mạng gần đây từ cách mạng hoa lài ở các nước Bắc Phi, cách mạng
chuyển đổi sang chính phủ dân sự ở Myanmar...đều thất bại.
Tại Bangladesh bây giờ, có thể thấy chính phủ lâm thời đang phải
đối phó với rất nhiều thử thách: phục hồi trật tự, giải quyết những yêu cầu đòi
hỏi trước mắt của người biểu tình, lắng nghe ý kiến của người dân để tìm ra
nguyên nhân và làm thế nào thay đổi được một hệ thống trì trệ, tham nhũng nặng
nề bao nhiêu năm, đoàn kết mọi cộng đồng, xóa bỏ mọi hận thù, tiến tới một cuộc
bầu cử công khai, minh bạch...
Người dân Bangladesh, như báo chí cũng đưa tin, vừa hy vọng,
nhưng cũng vừa lo lắng, vào sự chuyển giao quyền lực có thể không được êm ả hay
chính phủ tương lai sẽ không giữ lời hứa với người dân như chính phủ của bà
Sheikh Hasina. Cần phải có thời gian để xây dựng lại niềm tin. Và những người
biểu tình cũng hiểu rõ rằng cuộc đấu tranh của họ chỉ mới thắng lợi bước đầu.
Trong khi đó, các nước láng giềng trong khu vực cho tới các
cường quốc như Mỹ, Ấn độ, Trung Quốc đều đang theo dõi và không ai mong
Bangladesh sẽ bất ổn lâu dài như Myanmar khiến tình hình an ninh khu vực Nam Á,
Đông Nam Á trở nên phức tạp và khó lường hơn.
Còn Việt Nam thì vẫn chưa biết đến bao giờ mới có sự thay đổi
xảy ra.
Song Chi.
No comments:
Post a Comment