Helmut K. Anheier, Edward L. Knudsen và Joseph C. Saraceno
Đỗ Kim Thêm dịch
Liệu năng lực của nhà
nước có đủ để mang lại những cải thiện vững bền về chất lượng của cuộc sống,
ngay cả khi không có trách nhiệm giải trình dân chủ mạnh mẽ? Trong khi người
phương Tây từ lâu khẳng định rằng câu trả lời phải là không, thì Trung Quốc và
các chế độ độc tài thành công về mặt kinh tế xã hội khác đã chứng minh rằng vấn
đề này còn lâu mới được giải quyết.
Lại một lần nữa, nền dân chủ tự
do đang bị đe dọa trên toàn thế giới. Theo nhiều cách, chúng ta đã từng chứng
kiến những thách thức như vậy trước đây và nền dân chủ cuối cùng đã nổi lên
giành chiến thắng. Liệu lần này có nên có sự tự tin tương tự như vậy không?
Những mối đe dọa phản dân chủ chắc chắn không có nghĩa là sự kết thúc của hệ
thống. Nhưng thay vì bám víu vào niềm tin lạc quan trong chiến thắng trên toàn
cầu tất yếu của nền dân chủ, hiện nay những người bảo vệ nền dân chủ phải áp
dụng tư duy thực tế dựa trên bằng chứng thực nghiệm – đặc biệt là khi dữ liệu
thách thức các giả định đã tồn tại từ lâu và đặt ra những vấn đề khó giải quyết.
Chủ thuyết hiện thực đòi hỏi
chúng ta phải bác bỏ những dự đoán về ngày tận thế của việc sụp đổ sắp xảy ra
của chính phủ đại nghị. Nhưng nó cũng có nghĩa là từ bỏ niềm tin theo mục đích
rằng nền dân chủ tự do chắc chắn sẽ chiến thắng ở mọi nơi. Chúng ta có thể thừa
nhận những tiến bộ đầy ấn tượng mà các quốc gia phi dân chủ đã đạt được, mà
không quên mất bằng chứng rõ ràng rằng các nền dân chủ vẫn mang lại chất lượng
cuộc sống trung bình cao hơn nhiều so với các chế độ độc tài.
Thế giới ngày nay vẫn mang đến
nhiều cơ hội để tiến bộ từng bước hướng tới sự hội nhập và trách nhiệm giải
trình dân chủ lớn hơn cùng chất lượng cuộc sống cao hơn. Nhưng vì các quốc gia
ở mọi trình độ phát triển kinh tế phải đối mặt với những thách thức to lớn và
dài lâu của riêng mình, nên các chính sách phải được điều chỉnh theo động lực
quản trị riêng biệt của họ. Không có giải pháp nhanh chóng hay phù hợp cho tất
cả mọi khuôn khổ.
Hướng tới một kỷ nguyên
phi tự do?
Bằng chứng về "một tình
trạng suy thoái về dân chủ" trong toàn cầu đã gia tăng kể từ khi vấn đề
được xác định lần đầu tiên cách đây gần một thập niên. Các viện nghiên cứu như
Freedom House và V-Dem, cùng các ấn phẩm hàng đầu như The Economist,
đã phát hiện ra rằng nền dân chủ tự do tiếp tục mất đi vị thế trước chế độ độc
tài và phi tự do. Các chế độ như vậy – bao gồm Trung Quốc, Hungary, Nga, Ả Rập
Xê Út, Thổ Nhĩ Kỳ và nhiều quốc gia khác – ngày càng tự tin và cổ vũ cho các mô
hình kinh tế và chính trị của họ là có lợi hơn cho sự ổn định và thịnh vượng so
với các quốc gia dân chủ.
Điều này đặt ra thách thức ngày
càng gia tăng đối với những người bảo vệ cho các giá trị của tự do. Trong hơn
nửa thế kỷ qua, có rất ít cuộc tranh luận về vấn đề là hệ thống nào tạo ra kết
quả tốt hơn: các chế độ chuyên quyền thường được kỳ vọng sẽ tụt hậu so với nền
dân chủ ở hầu hết các chỉ số phát triển. Tuy nhiên, trong những năm gần đây,
nhóm các quốc gia này đã thu hẹp lại khoảng cách, mặc dù hầu hết vẫn còn tụt
hậu về mặt tuyệt đối trong các tiện ích công cộng mà họ cung cấp. Trong số 145
quốc gia được đưa vào Bảng chỉ số quản trị Berggruen năm 2024 (BGI), gần một
nửa đã có chất lượng cuộc sống tăng lên và trách nhiệm giải trình dân chủ giảm
sút từ năm 2000 đến năm 2021.
Phát hiện này đặt ra một thách
thức về mặt ý thức hệ và chính trị đối với hiểu biết thông thường. Liệu sự trỗi
dậy của một giải pháp thay thế có tiềm năng thành công lật đổ chủ thuyết tự do
như vị thế của người đàn ông cuối cùng trong lịch sử không? Sự thành công được
cho là của chế độ chuyên quyền có ý nghĩa gì đối với cuộc tranh luận học thuật
về vai trò của nền dân chủ trong việc thúc đẩy sự ổn định, thịnh vượng và bền
vững? Sử dụng Bảng chỉ số BGI, chúng tôi thấy rằng trong khi các con đường khác
nhau tùy thuộc vào đặc điểm của các quốc gia được thảo luận, tất cả vẫn có thể
tìm ra cách "lội ngược gió" để hướng tới nền dân chủ, như nhà kinh tế
học Albert Hirschman đã nói. Tiến triển vẫn có thể đạt được, nhưng nó đòi hỏi
một mô hình dần dần ngoằn ngoèo và không chắc chắn.
Những quốc gia đạt thành
tích cao
Sử dụng ba biện pháp đánh giá về
hiệu quả của quản trị – trách nhiệm giải trình dân chủ, năng lực nhà nước và
cung cấp các tiện ích công cộng – bảng BGI xác định bốn nhóm quốc gia có mẩu
mực về thành quả độc đáo và đặc điểm chung về tình trạng ổn định kinh tế, nhân
khẩu học và chính trị. Quan trọng là mỗi nhóm phải đối mặt với những thách thức
khác nhau khi nói đến vai trò của nền dân chủ và chất lượng cuộc sống.
Đầu tiên, hiện nay trên thế giới
có 36 quốc gia dân chủ thành công, một nhóm bao gồm Úc, hầu hết các quốc gia
thuộc Liên minh châu Âu, Nhật Bản, Hàn Quốc và Hoa Kỳ. Các thành viên của nhóm
này thể hiện mạnh nhất trên cả ba chiều hướng trong quản trị. Nhưng trong khi
tất cả đều có nền kinh tế với trình độ toàn cầu hóa cao và mức lợi tức bình
quân tính theo đầu người của GDP cao, nhưng các nước này ngày càng khác nhau về
mặt ổn định chính trị và xã hội. Ví dụ như Estonia vẫn tiếp tục hoạt động tốt
đẹp ở các chiều hướng này, trong khi Hoa Kỳ trong những năm gần đây thì không.
Chúng tôi tin rằng tương lai của nền dân chủ trong nhóm này phụ thuộc vào cách
mà các chính phủ quản lý nền kinh tế toàn cầu và liệu họ có xây dựng được năng
lực nội tại của nhà nước cần thiết để đạt được cả tình trạng đoàn kết trong xã
hội và cung cấp đầy đủ về các tiện ích công cộng trong môi trường quốc tế đầy
cạnh tranh không.
Mặc dù nhóm này tương đối thành
công trên mọi biện pháp, thập niên sau cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu năm
2008 cho thấy rằng tình trạng thắt lưng buộc bụng kéo dài và sự tự mãn của giới
tinh hoa có thể nguy hiểm cho nền dân chủ, ngay cả ở những quốc gia có vẻ an
toàn. Hoa Kỳ dường như là một ví dụ điển hình. Điểm số về trách nhiệm giải
trình dân chủ của nước này đạt trung bình 96 điểm ấn tượng trong giai đoạn
2010-2015 (thuộc nước tốt nhất trên thế giới), nhưng sau đó giảm mạnh, xuống
còn 84 điểm vào năm 2020. Năng lực của nhà nước Hoa Kỳ cũng suy yếu, giảm từ 79
điểm vào năm 2011 xuống còn 64 điểm vào năm 2020.
Không phải ngẫu nhiên mà những
thay đổi này lại xảy ra trong nhiệm kỳ tổng thống của Donald Trump, nhiệm kỳ
được đánh dấu bằng những biến động đối với hệ thống bầu cử và nhà nước hành
chính. Việc Trump tiếp nhận cơ sở và nguồn lực tổ chức của Đảng Cộng hòa chứng
minh rằng ngay cả những nền dân chủ có vẻ như được củng cố nhất cũng dễ bị ảnh
hưởng bởi các thế lực phi tự do và sự xói mòn nhanh chóng của thể chế. Mặc dù
một số số liệu cho thấy Hoa Kỳ có thể đã phục hồi trong những năm gần đây,
nhưng cuộc bầu cử năm 2024 có thể dễ dàng đảo ngược xu hướng.
Nhóm thứ hai bao gồm 33 quốc gia
độc tài và không tự do thành công, chẳng hạn như Nga, Trung Quốc, Các Tiểu
vương quốc Ả Rập Thống nhất và Thổ Nhĩ Kỳ. Các quốc gia này có điểm số thấp hơn
về trách nhiệm giải trình dân chủ và nhìn chung được xếp hạng về năng lực nhà
nước là trung bình hoặc dưới trung bình, nhưng họ vẫn đạt được điểm số về việc
mang lại chất lượng cuộc sống ở mức trung bình hoặc trên trung bình. Bất chấp
sự thành công tương đối này, các quốc gia này phải đối mặt với nhiều thách
thức, gồm có tình trạng thất thoát nhân tài ở mức độ nghiêm trọng, bất bình
đẳng kinh tế và xã hội, bất mãn đáng kể ở trong nước và các xung đột nội bộ
thường bị áp chế.
Các quốc gia này đang cố gắng
cung cấp bằng chứng cho cái mà chúng tôi gọi là "thuyết tự túc theo cách
chuyên quyền", họ cho rằng năng lực nhà nước là đủ để đảm bảo chất lượng
cuộc sống cao hơn, ngay cả khi không có việc trách nhiệm giải trình dân chủ
mạnh mẽ. Ví dụ nổi bật nhất về một quốc gia theo con đường này là Trung Quốc.
Từ năm 2000 cho đến năm 2021, chất lượng dân chủ của nước này đã sút giảm từ
mức điểm vốn đã thấp là 27 xuống còn 20. Tuy nhiên, trong cùng khoảng thời gian
này, năng lực nhà nước đã tăng bốn điểm, từ 38 lên đến 42. Quan trọng nhất là việc
cung cấp tiện ích công cộng đã tăng vọt, từ 60 lên 75. Khả năng gia tăng các
tiện ích công cộng trong khi lại không có nền dân chủ này đặt ra mối đe dọa
đáng kể nhất về mặt ý thức hệ đối với mô hình tự do. Nhưng vẫn chưa biết liệu
xu hướng này có tiếp tục không khi Trung Quốc đang tiến gần tới mức chất lượng
cuộc sống tương đương với mức chất lượng của các nền dân chủ giàu có.
Các quốc gia hỗn độn ở
giữa
Nhóm thứ ba bao gồm các quốc gia
không hiệu quả. Mặc dù có mức độ trách nhiệm giải trình dân chủ và năng lực nhà
nước ở mức trung bình, 37 quốc gia này – bao gồm Peru, Tunisia, Nam Phi,
Indonesia, Philippines và Bolivia – vẫn đang phải tranh đấu để mang lại chất
lượng cho cuộc sống ở mức tương xứng với trách nhiệm giải trình dân chủ và năng
lực nhà nước của họ. Nhìn chung trong nhóm, họ ở mức trung bình trong hầu hết
mọi chỉ số về kinh tế, nhân số và chính trị xã hội. Nền dân chủ không đi kèm
với những cải thiện ở hai chiều hướng còn lại. Nếu sự mất kết nối này vẫn tiếp
diễn, nó có thể dẫn đến mất tính chính danh và trượt dốc vào chủ nghĩa độc tài.
Các quốc gia này có thể đại diện
cho sự thất bại của "thuyết tự túc theo cách dân chủ", họ cho rằng
chỉ riêng nền dân chủ là đủ để nâng cao chất lượng cuộc sống trong trung hạn
cho đến dài hạn. Ví dụ, nền dân chủ Tunisia đã có sự gia tăng đáng kể trong
giai đoạn 2010-2021, với điểm số trách nhiệm giải trình dân chủ tăng từ 31 lên
79 và điểm số năng lực nhà nước tăng từ 34 lên 55. Tuy nhiên, nước này đã không
thể chuyển sự phục hưng dân chủ thành một cuộc sống tốt đẹp hơn cho người dân:
việc cung cấp các tiện ích công cộng chỉ tăng bốn điểm, từ 73 lên 77.
Nhóm cuối cùng bao gồm 39 quốc
gia còn đang tranh đấu, chẳng hạn như Campuchia, Ai Cập, Guatemala, Nigeria và
Venezuela. Nói chung, các quốc gia này thể hiện thành qủa về quản trị kém cỏi
trên cả ba chiều hướng và có xu hướng được ghi nhận là lợi tức bình quân cho
đầu người tính theo GDP thấp hơn, khả năng xảy ra xung đột có vũ trang cao hơn
và ổn định chính trị thấp hơn. Nhiều quốc gia đã bị mắc kẹt trong vòng luẩn
quẩn của xung đột nội bộ và quản trị kém trong nhiều thập niên.
Giống như các quốc gia không
hiệu quả, họ dễ bị tổn thương bởi quan điểm chuyên quyền cho rằng năng lực nhà
nước là chìa khóa cho sự phát triển. Do đó, họ đại diện cho một trận tuyến chủ
yếu trong cuộc chiến về mặt ý thức hệ giữa dân chủ và độc tài. Hãy xét đến
Campuchia, quốc gia đã chịu sự suy giảm đáng kể về dân chủ, từ 48 điểm vào năm
2000 xuống còn 32 vào năm 2021, ngay cả khi năng lực nhà nước vẫn gần như không
thay đổi (24 điểm so với 22). Trong cùng giai đoạn, việc cung ứng các tiện ích
công cộng của nước này đã cải thiện từ 29 lên 51. Những kết quả này có thể chỉ
khác đi rằng chất lượng của cuộc sống có thể được cải thiện ngay cả trong thời
kỳ suy thoái dân chủ.
Nhiều vấn đề
Những phát hiện này đặt ra một
số vấn đề cấp bách. Nếu các quốc gia không dân chủ có thể nâng cao chất lượng
của cuộc sống, thì điều đó có nghĩa là dân chủ ít liên quan hơn so với những gì
đã được giả định trước đây không? Thực tế có thể đúng như vậy, ít nhất là trong
trung hạn. Rốt cuộc, "mô hình kinh doanh" trong việc khai thác công
nghiệp của các chế độ chuyên quyền thành công như các quốc gia vùng Vịnh và Nga
có vẻ tương đối ổn định, cũng giống như sự phụ thuộc cực kỳ to lớn của Trung
Quốc vào việc xuất khẩu. Nhưng cơ hội của các quốc gia khác khi áp dụng mô hình
kinh doanh của Nga hoặc Trung Quốc có vẻ khá hạn chế.
Tuy nhiên, liệu ảnh hưởng ngày
càng tăng của "các chế độ độc tài thành công" có nói lên một mô hình
thay thế đối đầu với các nguyên lý xưa cũ của lý thuyết hiện đại hóa để chống
lại cái gọi là Tinh thần Đồng thuận Bắc Kinh không? Gần như chắc chắn. Sự trỗi
dậy quá rõ ràng của các chế độ phi dân chủ đặt ra thách thức thực sự đối với sự
thành công liên tục của nhóm quốc gia dân chủ và sức hấp dẫn của nó đối với các
quốc gia khác. Nhưng điều này một phần là về việc ai có các quan điểm chiến
thắng và một phần là về những cơ hội độc đáo dành cho mỗi quốc gia trong nền
kinh tế đang được toàn cầu hóa ngày nay.
Cuối cùng, liệu có phương cách
rõ ràng nào để cải thiện triển vọng trước mắt của các quốc gia trong nhóm thứ
ba và thứ tư không? Có lẽ là không. Các quốc gia kém hiệu quả và đang đấu tranh
sẽ ở trong các mô hình không đồng bộ, mà theo đó nền dân chủ có vẻ như đã được giải
quyết, chỉ bị thách thức và đảo ngược. Năng lực nhà nước và việc cung cấp các
tiện ích công cộng có thể tiếp tục phát triển cùng với những thay đổi này,
nhưng tiến bộ có thể chậm và thường xuyên gặp thất bại.
Nhìn chung, các xu hướng gần đây
đặt ra nghi ngờ về các quan điểm tự do đầy hy vọng mà nó đã chế ngự trong thập
niên đầu tiên sau Chiến tranh Lạnh. Chúng ta không còn có thể cho rằng các quốc
gia chắc chắn sẽ hội tụ về cả dân chủ và thịnh vượng, như đã tiên đoán trong mô
hình hiện đại hóa mà phương Tây từ lâu đã ủng hộ.
Hướng về một chủ thuyết
mới về hiện thực
Đứng trước việc các nền dân chủ
tự do thành công có thể phải đối mặt với những trở ngại đáng kể trong những năm
sắp tới, nên cần có một khảo hướng về chính sách chủ động hơn để bảo vệ các nhóm
dân số dễ bị tổn thương khỏi tác động tiêu cực của trào lưu toàn cầu hóa kinh
tế và thay đổi công nghệ. Đây là những vấn đề mà nhiều nền dân chủ tự do –
không chỉ riêng Hoa Kỳ đã bỏ qua quá lâu. Việc thiếu quan tâm như vậy tạo ra
một vòng luẩn quẩn, khi các khu vực phải chịu các cú sốc tiêu cực về kinh tế
lại đi ủng hộ cho các đảng theo dân túy.
Chúng ta cũng phải nhận ra những
hạn chế của sự phát triển dân chủ ở các quốc gia độc tài, xét đến các mô hình
thành công tương đối về mặt kinh tế và ổn định mà một số nước đã đi tiên phong.
Việc hạ thấp sự tiến bộ thực sự mà các quốc gia không dân chủ đã đạt được sẽ
không củng cố lập luận cho trường hợp của nền dân chủ. Thay vào đó, chúng ta
nên nhấn mạnh rằng các chế độ độc tài thường hoạt động kém hơn qua thời gian và
xu hướng này vẫn có thể được chứng minh. Đồng thời, chúng ta không nên coi sự
thoái trào của nền dân chủ là một tiến trình không thể tránh khỏi.
Như chúng ta đã thấy ở Ba Lan
trong năm qua, các chế độ phi tự do có thể sụp đổ, nhường chỗ cho sự đổi mới
dân chủ. Các chế độ độc tài thường phát triển sự ổn định giả tạo, khiến giới
quan sát bị sốc khi các chế độ này đột nhiên sụp đổ. Hãy nhớ lại sự sụp đổ đột
ngột của chủ nghĩa cộng sản ở châu Âu. Những nhà độc tài ngày nay khó có thể
tránh khỏi số phận tương tự.
Cuối cùng, chủ thuyết mới về
hiện thực đòi hỏi chúng ta phải thừa nhận rằng nhiều quốc gia trong nhóm nhà
nước kém hiệu quả và đang tranh đấu sẽ phải đối mặt với chặng đường dài và sỏi
đá phía trước. Nhưng mặc dù không có giải pháp khắc phục nhanh chóng, con đường
hướng tới nền dân chủ và chất lượng cho cuộc sống cao hơn vẫn còn rộng mở. Điều
đáng nhớ là ngay cả Hoa Kỳ cũng không trở thành một nền dân chủ toàn diện cho
đến những năm 1960, với việc thông qua Đạo luật Dân quyền và Đạo luật Quyền bầu
cử; hoặc Thụy Sĩ, một trong những quốc gia giàu có và dân chủ nhất thế giới,
chỉ mở rộng quyền bỏ phiếu cho phụ nữ vào năm 1971; hoặc Đức, Nhật Bản và Áo –
hiện nay là những nền dân chủ giàu có và ổn định – là những chế độ quân chủ
chuyên chế (với năng lực nhà nước mạnh mẽ và cung cấp các tiện ích công cộng
hợp lý) chỉ hơn một thế kỷ trước.
Nền dân chủ tự do theo kiểu
phương Tây không phải là tất yếu, bởi vì lịch sử không có mục tiêu hay mục đích
– không có "hồi kết". Những gì nó có là tác nhân của con người, đấu
tranh ý thức hệ và xung đột chính trị. Vì tương lai luôn là điều chưa được soạn
thảo, nên nền dân chủ không bao giờ được ngừng chứng minh cho chính nó.
H. K. A.
– E. L. K.– J. C. S.
***
No comments:
Post a Comment