Tài Liệu Y học: Bịnh Chóng Mặt

CHỨNG CHÓNG MẶT

• Bác Sĩ Nguyễn Văn Đức

 Chóng mặt là một triệu chứng rất hay xảy ra, và thường khó diễn tả, định không đúng, chữa không trúng. Chóng mặt có nhiều kiểu, do nhiều nguyên nhân khác nhau; xin trình bày với Bạn một cách phân chia, để khi Bạn theo dõi bài viết, Bạn đỡ chóng mặt:

-         Chóng mặt kiểu “vertigo” (virtigious dizzy) xin tạm gọi là chóng mặt kiểu “quay”.

-         Chóng mặt kiểu sắp xỉu (presyncope, near-syncope)

-         Chóng mặt kiểu mất thăng bằng khi đi lại (imbalance, dysquilibrium)

-         Chóng mặt do nguyên nhân tâm lý (psychogenic dizziness)

CHÓNG MẶT KIỂU QUAY:

Trong các chứng chóng mặt, chóng mặt kiểu quay xảy ra nhiều nhất, đến một nủa %0%, số trường hợp chóng mặt; Người bị chóng mặt kiểu quay vertigo có ảo giác như mình, hoặc mọi vật chung quanh đang chuyển động, thường là ảo giác quay tròn: Bạn thấy Bạn hoặc mọi vật chung quanh quay mòng mòng. Thỉnh thoảng có người thấy mọi vật chuyển động theo chiều dọc: Có cảm giác đang ngồi trên chiếc ghế roking, hay đang đứng trên bong tài rập rình lên xuống theo song nước.

Chóng mặt quay vertigo thường gây ra do xáo trộn ở tai trong. Tai chúng ta có 3 ngăn: ngoài, giữa và trong. Trong ngăn trong của tai, có một cơ quan giữ thăng bằng hình con ốc, nối liền với dây thần kinh số 8; dây Thần kinh nầy có nhiệm vụ giúp chúng ta nghe ngóng, đồng thời cũng có nhiệm vụ giúp ta chuyển động, đi đứng thăng bằng. Chóng mặt quay do những xáo trộn ở tai trong được phân chia tùy triệu chứng xảy ra ngắn hay dài: ngắn chưa đến 1 phút, dài thì vài tuần.

1. Chóng mặt quay lành do thay đổi tư thế: Khi trở mình trên giường, khi mới ngồi dậy buổi sang, nằm xuống giường buổi tối, khi xoay đầu, hoặc khi ngửng đầu đề nhìn một vật trên cao…, Bạn đột nhiên thấy mọi vật chung quanh như chuyển động, quay dữ quá. Bạn cố định thần và chưa đến 1 phút sau, mọi chuyện trở lại bình thường, đâu lại vào đấy. Triệu chứng chỉ có thế thôi, và Bạn vẫn đi đứng bình thường.

Chóng mặt quay lành do thay đổi tư thế, có thể xảy ra sau một chấn thương đầu, sau khi mổ tai, sau cơn cảm, hoặc sau một trận viêm dây thần kinh số 8; Tuy vậy, trong đa số các trường hợp, người ta không tìm thấy nguyên nhân; chứng nầy lành, thường tự động sẽ biến mất.

2. Bệnh Meniere:

Ba triệu chứng của Bệnh Meniere là: chóng mặt quay, điếc tai, ù tai> trong những cơn chóng mặt quay, người bệnh nghe không rõ, ù tai, tai đầy đầy (ear fullness). Bệnh tiến triển lúc đực, lúc cái: những cơn chóng mặt quay lien tiếp, sau đó là những khoảng thời gian không có triệu chứng. Mỗi cơn chóng mặt quay kéo dài nhiều phút hay nhiều giờ. Đâu tiên điếc tai chỉ xảy ra trong những cơn chóng mặt, sau dần, người bệnh bị điếc vĩnh viễn, nhiều hay ít.

Người ta chưa biết rõ nguyên nhân Bệnh Meniere, chỉ biết bệnh hay phát ra trong độ tuổi từ 30 – 60 tuổi, và sau một thời gian, nhiều người bị bệnh ở cả hai tai.

3. Chóng mặt quay lành và tái phát:

Một hình thức chóng mặt quay khác, cũng kéo dài nhiều phút đến nhiều giờ là benign recurrent vertigo; đúng với tên gọi, chứng chóng mặt quay lành nầy; bởi vì nó không để lại biến chứng nguy hiểm gì, nhưng hay tái phát. Đa số người bị chứng chóng mặt quay nầy, giữa những khoảng thời gian chóng mặt, là những khoảng thời gian bình thường, hoàn toàn không có triệu chứng; Khác với Bệnh Meniere, người bệnh không điếc tai hay ù tai trong cơn chóng mặt quay; Có người cho rằng bệnh nầy là một hình thức lành của bệnh Meniere.

4. Viêm dây Thần Kinh số 8:

 Bị chóng mặt loại nầy sợ lắm, nhưng may quá là nó thường bớt dần trong vòng một hai ngày, tuy có khi phải mất đến vài tuần mới hết hẵn, mà nó cũng ít khi tái phát.

Nếu chưa bao giờ bị chứng chóng mặt nầy, Bạn thử tưởng tượng một ngày đẹp trời nào đó, Bạn định đi đan1h tennis, nhưng khi mới thức giấc buổi sang, ô hay, tại sao mọi vật chung quanh Bạn cứ mãi xoay tròn như chong chóng, đồng thời bụng dạ Bạn nôn nao, miệng bỗng ói mửa. Thưòng Bạn cố nằm im để bớt chóng mặt, đi đứng chỉ sợ té ngã; Tuy vậy tai Bạn lại không sao cả, không điếc, cũng không ù.

Người ta ngờ rằng chứng nầy gây ra do do dây thần kinh số 8 ở tai trong bị siêu vi trùng virus tấn công; nhiều người bệnh cho biết trước trước đó họ có bị nhiễm cảm.

Trước những trường hợp chóng mặt quay dữ dội có kèm theo ói mửa, Bác Sĩ cần nhanh chóng phân biệt chứng “viêm dây thần kinh số 8”, với một bệnh còn nguy hiểm hơn nữa là “tai biến mạch máu ở cuống não”, hoặc ở tiểu não (cerebellum). Nếu chỉ viêm dây thần kinh số 8, người bệnh có thể được chữa trị bằng thuốc uống ở nhà, nếu bị tai biến mạch máu ở cuống não hoặc tiểu não, người bệnh cần được đưa vào nhà thương khẩn.

Người bị tai biến mạch máu ở cuống não, ngoài triệu chứng chóng mặt quay và ói mửa dữ dội, còn nhìn một thành hai ( double vision), nói ngọng, khó nuốt nước uống hay thức ăn, tê và liệt một phần cơ thể.

Tiểu não là cơ quan trọng nằm đằng sau đầu, giúp những cử động tinh vi của ta, có như thế thì những cử động của ta mới nhuần nhuyễn, không cứng ngắt như những con người máy robot. Khi bị tai biến mạch máu ở tiểu não, người bệnh có triệu chứng giống hệt như viêm dây thần kinh số 8: cũng chóng mặt quay và ói mửa dữ dội. Một cách khám để phân biệt: yêu cầu người bệnh dung một ngón tay, chỉ ngón tay người Bác Sĩ thăm khám, rồi tự chỉ mũi của mình. Người bị viêm dây thần kinh số 8 làm trăc nghiệm nầy hay lắm, còn người bị tai biến mạch máu ở tiểu não làm trắc nghiệm nầy trật vuột như người say rượu. Người tai biến mạch máu ở tiểu não cũng không úp rồi lật ngửa bàn tay nhanh và nhuyễn như người chỉ bị viêm dây thần kinh số 8.

Ngoài ra khoảng 30% những người mang bệnh nhức đầu một bên (migraine), cũng bị chóng mặt quay; chóng mặt quay có thể xảy ra trước hay trong cơn nhức đầu một bên migraine; trường hợp nầy, chóng mặt quay là một phần của bệnh nhức đầu một bên; Chữa trị được migraine, các cơn chóng mặt quay sẽ biến mất.

CHÓNG MẶT KIỂU SẮP XỈU

Người chóng mặt kiểu nầy thường đang ngồi hay đang đứng lúc chóng mặt, Người bệnh không thấy mọi vật chug quanh quay mòng mòng, song thấy trong người khó ở, khó chịu, đầu váng, mắt hoa, chân nặng như đá, rồi trời đất như tối sầm lại; Người bệnh toát mồ hôi, da lạnh, mặt xanh tái; triệu chứng nặng dần đưa đến xỉu, hoặc bớt dần do người bệnh nằm xuống.

Loại chóng mặt này, gây ra do máu lên óc không đủ, khi nằm ngay xuống, máu ùa lên óc, triệu chứng sẽ giảm dần nguyên nhân chóng mặt loại nầy rất nhiều, chỉ xin kể ở đây một vài nguyên nhân thong thường và dễ hiểu:

-         Phản xạ vasovagal: Phản xạ nầy có thể xảy ran gay cả cho mộ người hoan2 toàn bình thường, và lại hay tái phát; phản xạ thuờng xảy ra khi ta xúc động tinh thần (nhất là khi đang tại một nơi nóng nực đông người), sợ hải, mệt lã, bị chấn thương, hay đau.

-         Tuy nhiên, trong rất nhiểu trường hợp chóng mặt hay xỉu vì phản xạ vasovagal, người ta không tìm thấy nguyên do gì rõ rệt. Khi phản xạ xảy ra, các mạch máu đột ngợt giản nở, tim đập chậm lại, do đó máu lên óc thiếu. Áp huyết lúc đó xuống thấp, người bịnh buồn nôn, trông xanh tái, rịn mồ hôi. Người bịnh sẽ xĩu nếu không mau chóng nằm xuống. Gát chân lên cao lúc đã nằm xuống, giúp máu về tim nhanh hơn, để tim có nhiều máu bơm lên óc, làm triệu chứng càng mau thuyên giảm.

-         Không cần cạo gió hay xoa dầu gì cả, vì các cách chữa nầy không thấy nói đến trong sách. Lại càng không nên đổ nước hay vắt chanh vào miện người bịnh. Trong lúc, thần thần trí lơ mơ, người bệnh có thể hít nước vào phổi rất nguy hiểm.

-         Chúng ta hay tốt bụng, muốn làm một cái gì để cứu giúp người gặp nạn, nhưng cái gì đó nếu không dực vào căn bản khoa học, có thể làm hại hơn là giúp người bị nạn. Cách tốt nhất: để người bịnh nằm xuống, gát chấn lê cao, yêu cầu những người kỳ có mặt lui ra xa. Nếu thấy người binnh khơng mau chóng hồi tỉnh, không nói không rằng, cũng không hít thờ, nên bắt đầu làm hồi sức, theo phương pháp CPR (cardiomonary resuscitation ) của y học, trong lúc nhờ một người gọi số cấp cứu 000. Đừng mất thì giờ đi tìm chanh hay dầu gió, muỗng nạo…bởi vì Óc sẽ chết 5 , 6 phút sau khi người bịnh ngưng thờ, và chúng ta chỉ có ngần ấy thì giờ để hành động.

Áp huyết hạ thấp khi đứng dậy (orthostatic hypotension):

Nhiều vị nhổm dậy nhanh trong lúc đang nằm, cảm thấy choáng váng, có khi xỉu, khi nhỏm dậy từ một vị thế thấp, thường cơ thể ta có phản xạ co mạch, các mạch máu thắt lại, để áp huyết không tụt thấp, hầu lượng máu đưa lên óc trong tư thế đứng vẫn đầy đủ; Ở một vị, phản xạ nầy xáo trộn nên khi đứng lên, các mạch máu không co thắt đủ để đưa máu lên óc, gây ra chóng mặt hoặc xỉu. Tình trạng nầy có thể do di truyền, nghiã là trong gia đình, đôi khi cũng có người có triệu chứng tương tự; Sau khi thăm khám, và không thấy có bịnh gì quan trọng cần chửa, Bác Sĩ sẽ khuyên người bịnh không nên đứng dậy nhanh qúa, đặng bớt chóng mặt.

-         Các tình trạng thiếu nước trong cơ thể (như khi tiêu chảy nặng), hay thiếu máu (như khi chảy máu đường tiêu hoá), ra kinh nhiều quá) đều có gây choáng váng muốn xỉu.

-         Tất cả các bệnh tim khiến tim không bơm đủ máu lên óc, cũng gây choáng váng, muốn xỉu. Nguy hiểm nhất là chết cơ tim cấp tính (hay được gọi là heart attack) người bịnh cần được vào nhà thưong khẩn cấp để chửa trị. Chết cơ tim cấp tính thường gây đau ngực dữ dội, nhưng có người không đau ngực, chỉ có những triệu chứng mơ hồ như chóng mặt, mệt. Chẩn đoán bệnh trong trưòng hợp nầy rất khó, cần sự kể bệnh tỉ mỉ của người bịnh, và sự tinh nhạy của người bác sĩ.

-         Các bệnh phổi nặng khiến máu không có đủ dưỡng khí (oxygen): Nước trong màng phổi, máu đông từ các cơ quan khác bắn lên phổi (pulmonary embolism)..

-         Choáng váng, xỉu trong lúc ho dữ dội, trong lúc hoặc ngay sau khi đi tiểu: do những phản xạ thần kinh, khiến máu lên óc không đủ.

-         Thuốc dùng: nhiều thuốc dùng cóthể gây chóng mặt, nhất là những thuốc chửa cao áp huyết. Bạn đâu ngờ, các thuốc chữa nghẹt mũi (decongestants) như: sudfed, Dimetapp, Actifed…, các thuốc hống viêm, giảm đau không chất steroid như là Ibuprofen,Advil Naprosyn, Feldene…cũng có thể gây chóng mặt.

Cảm giác mất thăng bằng khi đi lại

Nhiều vị mang những bịnh thần kinh làm đi lại khó khăn (bịnh thần kinh ngoại biên, bịnh tủy sống, bệnh của tiểu não, bịnh Parkinson…) cảm thấy chóng mặt khi đi lại, nhất là khi có những tổn thương của thần kinh nhận định vị trí ở bàn chân, và khi mắt kém.

Chúng ta biết, cảm giác thăng bằng, không bị chóng mặt là do sự phối hợp tinh vi của nhiều cơ quan khác nhau: Cơ quan giữ thăng bằng nơi tai trong, thần kinh số 8, cuống não, tiểu não, vân vân; Khi ta chuyển động, đi đứng, lại thêm các tín hiệu từ các dây thần kinh nhận định vị trí (position sense) ở bàn chân, các tín hiệu ở mắt được liên tục gửi về óc; có thế, ta mới biết đích xác cơ thể ta đang ở vị trí thế nào, chân ta bước ra sao….

Nếu các dây thần kinh nhận định vị trí ở bàn chân làm việc không đàng hoàng, báo cáo không chính xqác, sẽ cho ta cảm giác mất thăng bằng khi đi lại; nếu mắt ta kém, thí dụ như cườm, các tín hiệu chuyển về óc cũng sai lạc; Cảm giác chếnh choáng, mất thăng bằng, chỉ trong lúc đi lại thường xảy ra ở các vị đã có tuổi mắt kém, các dây thần kinh nhận định vị trí ở bàn chân, có khi vì bịnh, không còn làm việc hữu hiệu. Thêm vào đó, lắm khi cơ quan giữ thăng bằng nơi tai trong cũng đã mòn mõi theo thời gian; có người, sau khi mổ cườm mắt, trông rõ hơn, cảm giác chóng mặt lúc đi lại thuyên giảm.

CHÓNG MẶT DO TÂM LÝ:

Ngày nghe tin côn gnương Diana củ a Anh Quốc cùng ngưòi yêu đột ngột tử nạn xe hơi, nhiều người thẩn thờ chóng mặt, đã biết cuộc đời là hư ảo, nhưng sự kiện một người mới 36 tuổi đẹp, đầy sinh lực, sang giàu, đang ngây ngất với tình yêu, hôm trước còn tha thiết sống, hôm sau đã ra người thiêncổ, làm đậm thêm nét hư ảo của cuộc đồi.

Chóng mặt do nguyên nhân tâm lý, khiến đầu ta nhẹ bang bang (light headeach) ngây ngây, choang choáng, không phải cái vacảm giác mọi vật chung quanh quay cuống, cũng không phải cảm giác sắp xỉu, hoặc mất thăng bằng khi đi lại.

Người bịnh tâm thần, nhất là bịnh căng thẳng tâm thần (anxiety) hay than bị chóng mặt loại này, chóng mặt vì nguyên nhân tâm lý là một trong những định bịnh nhiều nhất ( chiếm đến 20 – 25% các trường hợp chóng mặt, chỉ sau chứng mặt quay), khi có người bịnh đến tâm sự với bác sĩ: “ Tôi hay bị chóng mặt”, một bác sĩ nghiên cứu về chóng mặt cho biết: Chỉ cần hỏi bịnh 5 – 10 phút, các bác sĩ có thể nghĩ đây là một người bị chóng mặt vì nguyên nhân tâm lý. Vì người bịnh kể bịnh lung tung, chẳng đâu vào đâu, chẳng giống các kiểu chóng mặt quay, muốn xỉu, mất thăng bằng khi đi lại, vừa tả trên gì cả. Lời bác sĩ nầy: “ Hỏi bệnh một người chóng mặt vì lý do tâm lý khổ lắm. Triệu chứng được kể, đặc biệt là mơ hồ, không chính xác; Người bịnh có thể kể rằng mình có cảm giác như đang xa rời thế giới thực tại, cảm thấy mệt mõi, đầu choáng váng, lại nặng nặng, đầy đầy. Thường thường, người bịnh không thể diễn tả được triệu chứng của mình một cách chính xác, nếu kiên nhẫn đi sâu vào chi tiết, hỏi kỹ, chúng ta sẽ thấy nhiều người bịnh có thêm những triệu chứng của các bệnh tâm thần”

Tóm lại, ông Bác Sĩ cho rằng người chóng mặt vì nguyên nhân tâm lý thường kể bệnh rất lơ tơ mơ, chắc đúng rồi, một Bác Sĩ nghiên cứu về chóng mặt khó thể nói sai, nhưng có lẽ cũng có những trường hợp người bịnh chưa quen, chưa được hướng dẫn, không biết cách kể bịnh, nên dám bị định bịnh mau chóng là chóng mặt do nguyên nhân tâm lý. Nhát là trong cộng đồng người Việt chúng ta, nhiều vị còn chưa quen với nền y học Mỹ Úc, chưa biết cách kể bịnh tỉ mỉ, theo đòi hỏi y học kiểu Mỹ Úc.

Ngừơi bviết xin ngừng ở đây vì đoán Bạn đang bắt đầu chóng mặt, và nhức đầu với những trình bày trên đây; có thế Bạn mới thấy tội nghiệp cho các Bác Sĩ, khi nghe Bạn nói “chóng mặt”, phải nghĩ đến ngần ấy nguyên nhân gây chóng mặt. Bạn mới hiểu tại sao Bác Sĩ dở khóc dở cười khi người bịnh chỉ khai: “Tôi hay bị chóng hoài hè” rồi lịch sự ngồi yên, nhất là nếu người bịnh lớn tuổi, bị cao huyết áp, tiểu đường, có bịnh tim…, các yếu tố sễ đưa đến những tình trạng nguy hiểm như tai biến mạch máu não (stroke), chết cơ tim cấp tính (heart attack), bác sĩ nào chẳng bủn rủn, chóng mặt, có khi xỉu khi nghe thân nhân người bịnh gọi lại cho biết người bịnh vừa tạ thế ở nhà sau khi rời phòng mạch bác sĩ.

Nếu qủa tình thương các bác sĩ, khi đi khám bịnh vì chóng mặt, xin Bạn kể bịnh mạch lạc, dùng con số để diễn tả và cho biết những chi tiết sau:

1. Thực sự Bạn cảm thấy thế nào khi chóng mặt: mọi vật chung quanh quay cuồng, muốn xỉu, mất thăng bằng lúc đi lại, hay nó chỉ choang choáng, ngây ngây…?
2. Triệu chứng chóng mặt của bạn hay xảy ra trong trường hợp nào: Trở mình trong giường, nhổm dậy nhanh, nằm xuống nhanh, khi xoay đầu, lúc ngước nhìn lên cao, lúc đang ngồi hay đứng, lúc đi lại, khi lo buồn, lúc ở nơi đông người, nóng nực…?
3. Triệu chứng chóng mặt kéo dài bao lâu: vài giây, vài phút, vài giờ, vài ngày, hay nhiều tuần…?
4. Các triệu chứng khác lạ trong hay sau cơn chóng mặt: đau ngực, khó thở, hồi hộp, nhức đầu, buồn nôn, ói mửa ….?
5. Tình trạng chóng mặt như vậy xày ra đã bao lâu? Bao lâu bạn lại chóng mặt một lần? (Nhớ dùng con số để diễn tả, tránh dung những chữ mơ hồ như: lậu rồi, mới đây, lâu lâu, hoài à…?)
6. Bạn đang có bịnh gì quan trọng không: cao áp huyết, tiểu đường, bịnh tim, bịnh thần kinh, bịnh tâm thần…?
7. Tất cả thuốc men bạn đang dùng, kể cả những thuốc mua không cần toa bác sĩ. Tốt nhất, bạn đem theo thuốc khi đi khám bịnh, vì trên chai thuốc có những chi tiết bác sĩ cần biết: tên bác sĩ đang hay đã chữa trị cho bạn, tên thuốc, phân lượng, số lượng còn lại trong chai…đây là những hci tiết hết sức qúi giá giúp vào việc định bịnh.

 Chóng mặt rất hay xảy ra đa số do nguyên nhân lành, song thỉnh thoảng do nguyên nhân nguy hiểm, kể bịnh mạch lạc rõ ràng, cố gắng diễn tả cảm giác chóng mặt khi nó xảy ra, bạn sẽ giúp bác sĩ rất nhiều trong việc định bịnh và chửa trị bịnh cho Bạn.

Bác Sĩ Nguyễn Văn Đức